𝗨𝗡Ë. 𝗗𝗛𝗘 𝗔𝗜 𝗜 𝗗𝗬𝗧𝗜
Migjen Kelmendi, 𝑫𝒂𝒓𝒌𝒂 𝒏𝒅ë𝒓 𝒃𝒐𝒎𝒃𝒂, roman
𝗙𝗲𝗿𝗶𝗱 𝗠𝘂𝗵𝗶ć
Është e njohur se njerëzit e shohin dhe përjetojnë jetën e tyre në tri mënyra dominuese: përmes shqisave; përmes ndjenjave; përmes refleksionit. Si pasojë, kur shkruajnë, ata të parët shkruajnë romanin për atë që kanë parë dhe dëgjuar, shijuar dhe nuhatur, prekur; të dytët shkruajnë për përjetimin e botës, për deliriumet dhe melankolinë, për ekstazat dhe dëshpërimin, për revoltën dhe defetizmin; të tretët shkruajnë për hulumtimet mbi botën dhe veten, përmes reflektimit mbi botën dhe introspektimit mbi veten, të magjepsur nga mrekullitë e botës, të shtangur nga observimi i mistereve të vetë “Unit”.Disa ngjarje dramatike dhe traumatike gjatë festimit të një ditëlindjeje, provokuan te Migjen Kelmendi shkrimtarin e këtij lloji të tretë. Dhe jo çfarëdo shkrimtari, por një shkrimtar i klasit të parë, një hulumtues origjinal dhe lucid i asaj që ne e marrim si të mirëqenë kur e quajmë ‘vetvetja jonë’. Në këtë festë ditëlindjeje të përmendur, Migjeni kalon kufirin e vetëdijes direkte dhe në një moment, nga një gjendje plotësisht të vetëdijshme, kalon në një gjendje ku kjo vetëdije e tij u zëvendësua, u mor, u pushtua nga një tjetër – Një i Dytë! I pushtuar dhe i tronditur nga fakti që një puç i tillë ndaj sovranitetit të vetëdijes mund të ndodhte, Migjeni përpiqet të përsërisë eksperimentalisht kushtet që e çuan në atë gjendje dhe të evokojë shfaqjen e atij ‘Të Dyti’. Dhe krejtësisht me të drejtë.Sepse, kur mendohet më mirë, njerëzit ankohen pa arsye për vetminë. Ata nuk e dinë se njeriu jo vetëm që nuk është kurrë i vetëm, por asnjëherë nuk mund të jetë i vetëm! Edhe sikur të donte. Nëse do të jemi të sinqertë, të gjitha shqetësimet tona rrjedhin nga fakti që nuk mund të jemi vetëm. Kur Jean-Paul Sartre shkroi: “Ferri, janë të tjerët!”, ai ishte afër të ja qëllonte të vërtetës, por megjithatë huqi. Një gabim gramatikor i kushtoi shtrenjtë. Po të kishte formuluar këtë mendim jo në shumës (“…𝘫𝘢𝘯𝘦̈ të tjerët”), po në njëjës (“… 𝘦̈𝘴𝘩𝘵𝘦̈ (ai) i Dyti (në mua)” – singular), do të kishte goditur të vërtetën direkt në kokë. Ose – në zemër. Sepse e vërteta nuk është një monopol ekskluziv as i mendjes, as i ndjenjës. Blaise Pascal kishte të drejtë kur theksoi se ekzistojnë dy lloje të logjikës dhe dy lloje të ndryshme të së vërtetës që rrjedhin nga ato. Duke konstatuar se “Zemra ka arsyet e saj për të cilat arsyeja nuk ka asnjë ide”, ai vuri në dukje se përveç 𝘭𝘰𝘨𝘫𝘪𝘬𝘦̈𝘴 𝘴𝘦̈ 𝘮𝘦𝘯𝘥𝘫𝘦𝘴, ekziston edhe 𝘭𝘰𝘨𝘫𝘪𝘬𝘢 𝘦 𝘻𝘦𝘮𝘳𝘦̈𝘴 (𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘶 𝘤œ𝘶𝘳), duke postuluar në mënyrë eksplicite ekzistencën e dy individëve të pavarur brenda një tërësie që përfaqëson çdo njeri.Unë. Dhe, ai i Dyti.Ekzistenca e atij të Dytit në çdo njeri është evidente që nga mundësia e introspekcionit, ose auto-analizës. Njeriu vëzhgon veten. Kush është ai që vëzhgohet dhe kush është ai që vëzhgon? Nëse introspeksioni si proces mund të ilustrohet më së miri me figurën paradoksale të njeriut që nga ballkoni i shtëpisë sheh veten ndërsa kalon në rrugë, megjithatë kjo nuk e zgjidh, por e komplikon përfundimisht pyetjen: kush është “𝘶𝘯𝘦̈” i vërtetë: ai që është në ballkon apo ai që është në rrugë!?Gjatë gjithë romanit, Migjen Kelmendi, autori, vëzhgon dhe ndjek atë ‘Të Dytin’ ndërsa kalon përmes sprovave dhe traumave në rrethana që janë jaspersianisht dramatike të krizës ekzistenciale, përmes së cilës kaluan të gjithë banorët e Kosovës në hilijazën (mileniarizmin) e fundit të mijëvjeçarit të kaluar, gjatë dekadës së fundit të shekullit të 20-të dhe dekadës së parë të shekullit të 21- të, pra, mes viteve 1990 dhe 2010. Eksperienca e tij personale e përjetuar drejtpërdrejt, së bashku me erudicionin impresiv dhe talentin e theksuar observues, i mundësuan autorit që me mjete letrare, në mënyrë bindëse, estetikisht sovrane dhe sugjestionuese, të shndërronte në roman një pamje të gjerë të ngjarjeve politike në Kosovë dhe të evokonte detajet më të imta të gjendjeve dhe dilemave emocionale, si të tijat, ashtu edhe të njerëzve më të afërt – dy shokëve të tij më të mirë të shkollës së mesme, prindërve dhe disa akterëve të rastit, por autentikë, të ngjarjeve të turbullta që kulmuan me aksionin e madh të deportimit të shqiptarëve të Kosovës, të organizuar nga autoritetet dhe të realizuar nga Ushtria e Serbisë, në atë kohë ende formalisht ishte 𝘚𝘙 𝘑𝘶𝘨𝘰𝘴𝘭𝘢𝘷𝘪𝘢.Edhe pse titulli i romanit të Migjenit 𝑫𝒂𝒓𝒌𝒂 𝒏𝒅ë𝒓 𝒃𝒐𝒎𝒃𝒂 është kaq efektiv, saqë menjëherë tërheq dhe zë gjithë vëmendjen tonë, tema e tij e vërtetë është enigma e dyzimit personal, konkretisht fenomeni psikologjik i pazgjidhur i ekzistencës së dy individëve në çdo njeri. Marrëdhënia e tyre shfaqet në dy forma: 1. Kur të dy individët veprojnë në mënyrë të pavarur, pa kontroll mbi veprimet e njëri-tjetrit, shprehur në ekuacionin: “Unë. Dhe ai i Dyti.”; 2. Kur janë relativisht të pavarur, por thelbësisht të lidhur dhe të vetëdijshëm si instancë morale, shprehur në ekuacionin: “Unë dhe ai i Dyti”. Situata e parë është, në fakt, diagnoza e skizofrenisë. Unë dhe ai i Dyti jemi së bashku vetëm me forcë, të kapur në të njëjtin trup, por çdo njëri prej nesh bën atë që do. Ne nuk kërkojmë llogari nga njëri-tjetri, nuk kontrollojmë njëri-tjetrin. Situata e dytë është definicioni i dyzimit psikologjik dhe moral të njeriut normal. Jemi këtu, jemi së bashku, edhe unë edhe ai i Dyti, në momentet kyçe të jetës përpiqemi të pajtohemi dhe të korrigjojmë njëri-tjetrin, në përputhje me konstatimin e Pascal-it që veprimet e njeriut të shëndoshë mendor reduktohen në përpjekjen për të gjetur ekuilibrin midis 𝘭𝘰𝘨𝘫𝘪𝘬𝘦̈𝘴 𝘴𝘦̈ 𝘻𝘦𝘮𝘳𝘦̈𝘴 𝘥𝘩𝘦 𝘭𝘰𝘨𝘫𝘪𝘬𝘦̈𝘴 𝘴𝘦̈ 𝘢𝘳𝘴𝘺𝘦𝘴 (“𝘛𝘳𝘰𝘶𝘷𝘦𝘳 𝘭’𝘦𝘲𝘶𝘪𝘭𝘪𝘣𝘳𝘦 𝘦𝘯𝘵𝘳𝘦 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘦 𝘭𝘦 𝘤𝘰𝘦𝘶𝘳 𝘦𝘵 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘦 𝘭𝘢 𝘳𝘢𝘪𝘴𝘰𝘯”).Përveç se është një vepër letrare jashtëzakonisht efektive dhe një dokument i rëndësishëm nga një dëshmitar i dorës së parë për tragjedinë dhe golgotën pak të njohur të shqiptarëve të Kosovës gjatë vitit 2000-2001, ky roman është një histori për përpjekjen e Migjen Kelmendit që, në kushte ekstremisht tensionuese dhe në periudhën vendimtare dhe konvulzive të jetës së tij, të gjejë ekuilibrin mes logjikës së zemrës dhe logjikës së arsyes së tij.Romani i tij brilant 𝑫𝒂𝒓𝒌𝒂 𝒏𝒅ë𝒓 𝒃𝒐𝒎𝒃𝒂 është dëshmi 𝘱𝘳𝘪𝘮𝘢 𝘧𝘢𝘤𝘪𝘦 që kjo përpjekje ka qenë e suksesshme. Ashtu si në kult poezinë e Juan Ramos Jimenez, 𝘜𝘯ë 𝘯𝘶𝘬 𝘫𝘢𝘮 𝘶𝘯ë (𝘠𝘰 𝘯𝘰 𝘴𝘰𝘺 𝘺𝘰), përmes këtij romani dhe gjatë gjithë jetës, Migjeni dhe ai i Dyti ecin së bashku, të pandashëm.Unë nuk jam unëJam aiQë ecën pranë meje dhe nuk e shohQë herë-herë e kujtoj, E herë-herë e harroj,Ai që hesht në qetësi kur flas, Dhe që fal, i përulur, kur urrej,Ai që do të vazhdojë kur të ndalemAi që do të qëndrojë në këmbë kur të vdes.
——————————
𝑨𝒖𝒕𝒐𝒓𝒊 ë𝒔𝒉𝒕ë 𝒎𝒆 𝒗𝒐𝒌𝒂𝒄𝒊𝒐𝒏 𝒇𝒊𝒍𝒐𝒛𝒐𝒇, 𝑲𝒓𝒚𝒆𝒕𝒂𝒓 𝒊 𝑨𝒌𝒂𝒅𝒆𝒎𝒊𝒔ë 𝒔ë 𝑺𝒉𝒌𝒆𝒏𝒄𝒂𝒗𝒆 𝒕ë 𝑩𝒐𝒔𝒏𝒋𝒆 𝒅𝒉𝒆 𝑯𝒆𝒓𝒄𝒆𝒈𝒐𝒗𝒊𝒏ë𝒔, 𝒅𝒉𝒆 𝒂𝒏ë𝒕𝒂𝒓 𝒊 𝑨𝒌𝒂𝒅𝒆𝒎𝒊𝒔ë 𝒔ë 𝑺𝒉𝒌𝒆𝒏𝒄𝒂𝒗𝒆 𝒕ë 𝑴𝒂𝒒𝒆𝒅𝒐𝒏𝒊𝒔ë 𝑽𝒆𝒓𝒊𝒐𝒓𝒆.
—-‐——————————
𝗝𝗔. 𝗜 𝗢𝗡𝗔𝗝 𝗗𝗥𝗨𝗚𝗜
Migjen Kelmendi, 𝘝𝘦č𝘦𝘳𝘢 𝘱𝘰𝘥 𝘣𝘰𝘮𝘣𝘢𝘮𝘢, roman 𝗙𝗲𝗿𝗶𝗱 𝗠𝘂𝗵𝗶ć
Poznato je da se prema sopstvenom životu ljudi odnose na tri dominantna načina: čulno; emotivno; refleksivno. Slijedstveno, kada pišu, oni prvi pišu roman o onome što su vidjeli i čuli, okusili i pomirisali, dodirnuli; drugi pišu o svom doživljaju svijeta, o delirijumima i melanholiji, o ekstazama i očajanju, o revoltu i defetizmu; treći pišu o promišljanju svijeta i sebe, kroz refleksiju o svijetu i introspekciju o sebi, opčinjeni čudima svijeta, zapanjeni opservacijom misterije sopstvenog Ja. Dramatične i traumatične okolnosti jedne rodjendanske svečanosti, provocirale su u Migjenu Kelmendiju pisca ove treće vrste. I to ne samo bilo kog pisca, nego vrhunskog pisca, originalnog i lucidnog istraživača onoga što uzimamo zdravo za gotovo kada ga nazivamo “naše sopstveno Ja“. Na spoimenutoj rodjendaskoj svečanosti, Migjen je prekoračio granicu neposredne svijesti i u jednom trenutku je iz stanja potpune svjesnosti kročio u stanje u kom je tu njegovu svjesnost zamijenio, preuzeo, uzurpirao neko njemu do tada sasvim nepoznat – Drugi Ja! Opsjednut i zaprepašćen činjenicom da je takav puč na suverenitet svijesti uopšte moguć, Migjen pokušava eksperimentalno ponoviti uslove koji su ga doveli u to stanje i evocirati pojavu onog Drugog ja. I sasvim opravdano.
Jer, kad se bolje razmisli, ljudi se bezrazložno žale na osamljenost. Ne znaju da čovjek ne samo što nikada nije sam, nego da ni jednog trenutka ne može biti sam! Sve i kada bi htjeo. Ako ćemo pravo, sve naše nevolje proizilaze iz činjenice da ne možemo biti sami. Kada je Jean-Paul Sartr zapisao: “Pakao, to su drugi!“, bio je blizu da pogodi, ali ipak je promašio istinu. Koštala ga je gramatička greška. Da je umjesto množine (“…to 𝘴𝘶 Drugi“- plural), ovu misao formulisao u jednini (“…to 𝘫𝘦 (onaj) Drugi (u meni)“- singular), pogodio bi istinu pravo u glavu. Ili – u srce. Jer istina nije ekskluzivni monopol ni uma, ni osjećanja. Blaise Pascal je bio u pravu kada je utvrdio da postoje dvije vrste logike i iz njih izvedene dvije vrste istina. Utvrdivši da “Srce ima svoje razloge o kojima razum nema pojma“, konstatovao je da uz logiku uma, postoji i 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘬𝘢 𝘴𝘳𝘤𝘢 (𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘶 𝘤œ𝘶𝘳), čime je zapravo eksplicite postulirao postojanje dvije nezavisne individue u sklopu cjeline koju predstavlja svaki čovjek.Ja. I onaj Drugi.Postojanje tog Drugog u svakom od nas evidentno je već u samoj mogućnosti introspekcije, odnosno, auto-analize. Čovjek posmatra samog sebe. Ko je posmatrani, a ko je posmatrač? Ako instrospekciju kao postupak najbolje ilustrira paradoksalna slika čovjeka koji sa balkona kuće gleda samog sebe dok prolazi ulicom, ipak ne samo što time ne rješava, nego definitivno komplikuje pitanje: ko je od njih 𝘱𝘳𝘢𝘷𝘪 𝘫𝘢: onaj na balkonu ili onaj na ulici!?Kroz cijeli roman, Migjen Kelmendi autor, posmatra i prati onoga 𝘋𝘳𝘶𝘨𝘰𝘨 𝘴𝘦𝘣𝘦 dok prolazi kroz iskušenja i traume u okolnostima jaspersovski dramatične egzistencijalne krize, kroz koju su prolazili svi stanovnici Kosova u hilijazi krajem poslednje decenije Drugog milenijuma i prve decenije Trećeg milenijuma dakle, između 1990′ i 2010′. Neposredno proživljeno personalno iskustvo, uz impresivnu erudiciju i izrazito naglašen posmatrački dar, omogućili su autoru da književnim sredstvima uvjerljivo, estetski suvereno i sugestivno, pretoči u roman krupnu sliku političkih zbivanja na Kosovu, i da evocira najfinije detalje emotivnih stanja i dilema, kako sopstvenih, tako i onih njemu najbližih ljudi – dvojice najboljih prijatelja iz srednje škole, roditelja i nekoliko slučajnih ali autentičnih aktera poznatih turbulentnih događaja, koji kulminiraju u akciji velike deportacije Albanaca Kosova, organizovanoj od vlasti i izvedenoj od Armije Srbije, tada još formalno SR Jugoslavije Iako je naslov Migjenovog romana 𝘝𝘦𝘤̌𝘦𝘳𝘢 𝘱𝘰𝘥 𝘣𝘰𝘮𝘣𝘢𝘮𝘢, toliko efektan da se smjesta nametne i zaokupi svu našu pažnju, njegova prava tema je zagonetka personalne udvojenosti, konkretno psihološki neorazašnjenog fenomena postojanja dvije individue u svakom čovjeku. Njihov odnos se javlja u dvije forme: 1. Kada obadvije individue djeluju nezavisno, bez kontrole nad uzajamnim postupcima, izraženo u jednačini. “Ja. I onaj drugi.“; 2. Kada su relativno nezavisni ali suštinski povezani i svjesni kao moralne instance, izraženo u jednačini: “Ja i onaj Drugi“. Prva situacija je zapravo dijagnoza šizofrenije. Ja i onaj Drugi smo samo prisilno zajedno, zarobljeni u istom čovjeku ali svaki od nas radi šta mu je volja. Ne polažemo računa jedan drugom, ne kontrolišemo jedan drugog, Druga situacija je definicija psihološkog i moralnog dvojstva normalnog čovjeka. Tu smo, zajedno smo, i Ja i onaj Drugi, u ključnim životnim situacijama nastojimo se usaglasiti i korigirati jedan drugog, u skladu sa Paskalovom konstatacijom da se postupci mentalno zdravog čovjeka svode na nastojanje da 𝘱𝘳𝘰𝘯𝘢đ𝘦 𝘳𝘢𝘷𝘯𝘰𝘵𝘦𝘻̌𝘶 𝘪𝘻𝘮𝘦đ𝘶 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘬𝘦 𝘴𝘳𝘤𝘢 𝘪 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘬𝘦 𝘳𝘢𝘻𝘶𝘮𝘢 (𝘛𝘳𝘰𝘶𝘷𝘦𝘳 𝘭’𝘦𝘲𝘶𝘪𝘭𝘪𝘣𝘳𝘦 𝘦𝘯𝘵𝘳𝘦 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘦 𝘭𝘦 𝘤𝘰𝘦𝘶𝘳 𝘦𝘵 𝘭𝘰𝘨𝘪𝘲𝘶𝘦 𝘥𝘦 𝘭𝘢 𝘳𝘢𝘪𝘴𝘰𝘯).Osim što je izuzetno efektno književno djelo i značajan dokument svjedoka iz prve ruke o malo poznatoj tragediji i golgoti Albanaca Kosova tokom 2000-2001 godine, ovaj roman je priča o nastojanju Migjena Kelmendija da u krajnje tenzičnim okolnostima i u presudnom, ekstremno konvulzivnom razdoblju svog života, pronađe ravnotežu između logike svog srca i logike svog razuma. Njegov brilijantni roman 𝘝𝘦𝘤̌𝘦𝘳𝘢 𝘱𝘰𝘥 𝘣𝘰𝘮𝘣𝘢𝘮𝘢 je dokaz 𝘱𝘳𝘪𝘮𝘢 𝘧𝘢𝘤𝘪𝘦 da je to nastojanje bile uspješno. Slično kao u kultnoj pjesmi Juan Ramos Jimeneza, 𝘑𝘢 𝘯𝘪𝘴𝘢𝘮 𝘫𝘢 (𝘠𝘰 𝘯𝘰 𝘴𝘰 𝘺𝘰), kroz ovaj roman i kroz cijeli život koračaju Migjen i onaj Drugi, zajedno, nerazdvojni.Ja nisam ja Onaj sam Koji hoda uz mene a ne vidim ga Kojeg se katkad sjetim, A katkad ga zaboravim, Onaj koji spokojno šuti kad pričam, I koji prašta, smjerno, kad mrzim, Onaj koji će produžiti kada ja stanem Onaj koji će stajati uspravno kad ja umrem.
